विद्यार्थी भाइबिनाहरू,
मुइले बझाङीमा विज्ञान भाग –४ रे ६ मा “चिड्को पड्नाको विज्ञान” र “बाणी पैराको नक्सान कसोरी कम अन्र्या” भन्या शीर्षकमी प्राकृतिक प्रकोप बाटी बच्ने उपाय भन्याको छियाँ । मु आज तमुखी भुईँचालाबाट कसोरी बाच्न्या भन्या बारेमी भन्दो भयाँ हा ।

पहिले भुइँचालो क्या हो भन्दो भयाँ । यो धर्तिकी देउता चढी देउ गड्याको होइन प । भुइँमुनि धसिएका टेक्टोनिक प्लेटहरू (घरका जग जाहा यी जमीन भित्तका ठूला ढुंगा धर्तीका जग हुन्) यी सैत–सैत चलिरह्याका हुँदा छन् । यि एक आर्कामी ठोक्किँदा यिनुका किनारामी मस्तै उर्जा जम्मा हुँदो छ । जम्मा भयाको उर्जा मुथी जमिनमी पुग्दा हामी हल्ल्या जसो हर्दा छौँ । मान तल गोठ्मी दुई गोरु जुज्या भन्या मुथि पाँड ओथारो हल्लिँदो छ त्यहै हो यो । जमीन भित्तका चट्टान गोठका गोरू मुथी जमिन पाँड ।

भारतीय र यूरेसियन प्लेटको (हाम्रा मुनिको ठूलो चट्टान) टक्करबाट हिमालय बनेको थियो, भारतीय प्लेट लगभग प्रति वर्ष ४.५ सेन्टिमिट गतिमा यूरेसियन प्लेटतर्फ सर्छ । यी दुई महाद्वीपीय प्लेटहरू एकअर्का तर्फ सर्दैछन् र दुबै भू–भागहरू माथि धकेलिँदा छन् । त्यसाईले हिमालय र नेपाल भूइचालो झन्या जोखिम रह्याका ठाउँ हो । अब कहरी बच्न्याँ त भुईँचाला बाटी ?

भुईँचाला (भूकम्प)का भौतिक कारणहरू हटाउन सकिँदैन प तर भौगर्भिक खोज, निक्कै इन्जिनियरिङ अभ्यासहरू, र भू–उपयोग व्यवस्थापन नियमहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयनले भुइँचालाका नोक्सानहरू कम हर्न सक्किन्छ ।
अल्प कालिन उपायः (बचाव)

भुईँचालो बईगया यहो हर्नु :
– लोट्ना बाटी बाँच्न आफ्नो हात र घुँडाटेकी तल बस्नु ।
– आफ्नो कप्पाल रे गलो ( घाँटी) र सम्भव भया पूरै हड (शरीर) एक बलियो टेबल वा डेस्क तली छोप्नु (लुक्नु ) । नत्र भित्री पर्खालको छेउमा (पिल्लर) वा तल्लो तहको फर्निचरको छेउमा ओर्लनु ।
– सिसाका क्याबिनेटहरू, झुन्ड्याउने वस्तुहरू वा अन्य ठूला फर्निचरहरूबाट तुरुन्तै टाढा जानु जो न खस्न सक्छ ।
– भान्सामी भया, तुरुन्तै स्टोभ (चुलो, आगो) बन्द गर्नुहोस् (निभाउनु) ।
– खाटमी भया, सिरानीले आफ्नो टाउको जोगाउनु खट तलि झानु ।
– खुला ठाउँ भया तुरुन्तै झानु नत्र देलामी, झ्यालमी नउब्बिनु । जहाँ छौ त्यहीँ बस्दा चोट लाग्ने सम्भावना कम हुन्छ ।
– बाहिर भया, बाहिरै रहनु । रूखहरू बाट टाढा झानु ।
– भवनहरू, पोल–तारहरू, टाढा झानु । भवनको बाहिरी पर्खाल नजिकको क्षेत्र सबैभन्दा खतरनाक ठाउँ हो । प्रायः पहिले यिनै भत्किन्छन् । यो खतरा क्षेत्रबाट टाढा रहनु ।
दीर्घकालीन उपायः (व्यवस्थापन)
– भूगर्भविद रे इन्जिनियरसँग सल्लाह हरी भौतिक र संरचनाहरू भिराड बाटी टाढा राख्नु, खुकुलो वा भारी सामग्री हटाउनु । सामग्री हटाउँदा, यो सबै सुरक्षित स्थानमा सराउनु ।
– घरबार जोगाउन जगमी भूकम्प प्रतिरोधी ढलान हाल्नु । घरका बाड ठूला ढुङ्गाभन्दा हलुका काठका राम्डा, पाखा पडा भन्दा पन खडका, हलुका जस्तापाताका राम्डा । विज्ञहरू, जो यस प्रकारका निर्माण गर्न अनुभवी छन्, तिनुका सुझावमा विशेष गरी बलियो तर हल्का संरचना बनाउनु ।
–पहाडको टुप्पा र मुथिल्ला भागमि मस्त ढुंगा जम्मा नहर्नु, ठूला घर नलाउनु । यदि पहाडको टुप्पोमा मस्त भारी थुपार्या, त्यो खुकुलो भएर भुइचालो झाँदा पहाडबाट तल झर्न सक्छ ।
– पहाडको टुप्पो र माथिल्लो भाग लेकमी पानीका ठुला कुला खन्नु नाइँ प । यसले बिस्तारै माटोलाई क्षयीकरण गर्न र यसलाई खुकुलो बनाउँदो छ । भुइचालो झाँदा पहाडबाट तल झर्न सक्छ र भूकम्प जन्य पहिरो जान सक्छ ।
–अब जाईं सक्या त्ययैं खन्नु भन्दा नापा जान्यालाई सोधिवरी मात्तै डोजर चलौउन्या रे खाली ठाउँमी वन रोप्न्या अभियान नै चलाउनु पढन्या धेकियो ।

(मु हप्ता दिनको वा १५ दिनको यो स्तम्भबाट विज्ञानका अवधारणा गाउँघरको बझाङी भाषामा व्याख्या हन्र्या छु । हाउरा दिनका दिन हुन्या काम (क्रियाकलाप) का पछाडि रह्याका वैज्ञानिक कारण र विधिहरूमाथि जानकारी दिँदै विद्यार्थी, शिक्षक र विज्ञानका पारखी सबुईखी नानु सिक्न्या मौका होइझाला रे ती वैज्ञानिक विधिलाई हाउरा बानीउणा उतारी गाउँ घरउणाका असजी काम सजी बनाउन्या रे गाउँघरमी उद्यमशीलता (गरी खान्या बाटो) मा केही फाइदा होला भनीबन्ट स्तम्भ लेख्याको हो ।)

(लेख्न्याबाला जोशी खप्तडछान्ना–५ पिठातोलाका हुन् ।जोशीले युनिभर्सिटी अफ म्यासाचुसेट्स अमेरिकामा रसायन शास्त्रमा विद्यावारिधि (पिएचडी) हर्याका छन् ।