विद्यार्थी भाइबिनाहरू

यदि तमे कुनै वैज्ञानिक अवधारणा तम्री बजीलाई बुझाई सक्ताइन भने मान कि तमे आफूईले त्यो कुरा बुझ्याका रैनछौ ।

हो, वैज्ञानिक विधिलाई सजिला भाषामी व्याख्या हर्यो भन्या दिनका दिन हुन्या असजीखी सजी बनाउन बल्ल्यो समीकरणहरूका जसरी मात्तै भन्नु मान कि यइको खासै अर्थ हुँदैन । त्यसाइले आउ बझाङीमी विज्ञान भन्याको बुझौं ।

बौजु घट्ट झाँदा पदालाउँदो पानी घट्टका गोठ बियाँलो (फेदो) रिटाउँदा मुथी पाँण पाथर रिट्याको र गहुँ–कोद्या पिन्याको त सब्बुले धेक्याको होउला । होइ, होइन ? त्याउणोइ कति विज्ञान छ कति । बुझ्यो भन्या अम्रिका, बेलाइत, युरोप कसुइ देश पण्नाखी झानु पण्दोइन यो विज्ञान बुझ्न ।

विज्ञानमी ऊर्जा भन्याको काम गर्न सक्न्या क्षमता हो । रोटा सेक्न्या, भात पकाउन्या आगाको ताप भन्याको ऊर्जा हो । धुयाका लुगा सुकाउन्या बयालो (हावा) रे घामका प्रकाशमी पनि मा ऊर्जा हुँदो छ । भौतिकशास्त्रमी ऊर्जा संरक्षणको नियमले भन्दोछ, ‘पृथक प्रणालीको सब्बै ऊर्जा नहल्लिन्या (स्थिर) हुँदो छ । एका होइ, अख्खाउणो हल्लिरँदो (परिवर्तन) हुँदो छ ।

आउ अब घट्टउणो धुलो पिन्दा यो नियम कसोरी लागू हुँदो छ । बुझौँ ! अल्का ठाउँमी भयाको कुनै पिण्ड होउ कि पदार्थ होउ । काम हन्र्या शक्ति स्थिर भई सञ्चित भयाको हुँदो छ । पण (भीड) होइ ढुंगा लोटाउँदा नान्नाना झाण भाँच्चिदा छन् नाइँ ?

कइकाई गणामी केइकाइ घोणाले, गोरुले, भैँसाले सरु खाइदेला भनी बाण हाल्ना खी झाण÷झिक्णा खेड्न्या बेला धेक्याका होउला । त्यइ बेला ठूला डाणामी होइ ढुंगो लोट्यो भन्या खोला पण्दो छ । ढुंगो लोट्न्या बेला पणम्माका झाणपात पनि भाच्चिँदा, काट्टिदा छन् ।

हो, त्यइ बेला अल्का ठाउँमी स्थिर भया सञ्चित रह्याको स्थिर शक्ति पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षणले तानी पणका टुप्पाबाट होइ तल ठेक गाडका छालसम्म पुग्न्या बेला गतिजन्य ऊर्जामा परिणत हुँदो छ । त्यसुई ऊर्जाले त्यइ ढुंगाको पिण्डको आकार अनुसारको काम हर्दो छ । ठूलो ढुंगाले नानु रुखै भाँचला तर त्यो काम हामुखी काम नलाग्न सक्छ ।

त्यसोइ खोलाका मुलमी भयाको पानी पनि पणका कप्पालमी भयाको ढुंगामी सञ्चित भयाको ऊर्जा जसोइ हुँदो छ । त्योइ मुल खोला हुँदोइ तल बग्दोइ गयापछि अल्का ठाउँमी रयाको हुँनाले सञ्चित स्थिर शक्ति खोलाउँदो बग्दै चलायमान शक्तिमा परिणत हुँदै झाँदो छ । यो ऊर्जा जब आफ्नुई पीँधमी धर्षण गर्दो छ तब इन्ने बाटोको माटो चिर्छ । ढुंगा पिन्दोइ बालुवा बनाउने काम गर्दो छ ।

हो, यसुई ऊर्जाखी हामुले हामुइखी चाइन्या जसो काम हर्न सकुली । त्यसरी बग्न्या खोलाउँदाको पानीको कुलो बनाई घट्टको पँदालो हुँदै बियाँलो (फेदो) घुमाउन सक्ताछौं ।

बियाँलो मुथीनीको पाथरमी जोण्याको हुँनाले आफूसात पाथर घुमाई दुई पाथरका बीचौणो अनाजलाई पिसी धुलो बनाउने काम हर्दोछ । यसरी बग्याको पानीमी हुन्या चलायमान ऊर्जालाई घट्टको पाथर घुमाउने ऊर्जाको रूपमा प्रयोग हरी पिठो पिन्ने काम गर्न सकिन्छ । याँ हामुले ऊर्जाको रूप फेरी काम लाग्ने ऊर्जामा परिणत गर्न सक्याँउ रे काम भयो ।

लगभग यसोइ हरी बिजुलीबाट, पेट्रोल, डिजेल इन्जिनबाट पनि उण्न्या, गुण्न्या, घुम्न्या, पिस्न्याजसा काम हर्दा छन् । बिजुली, पेट्रोलमा काम हन्र्या ऊर्जा कसोरी सिञ्चित हुँदो छ । मु यइबारे पछिल्ला आइतबार तमुखी भनुला भाइबिनाउ ।

घट्टका जसोइरी गेणागुणी, अनाज पिन्न्या जिताणोमा पनि यस्सोइ हुँदो छ । जिताणामी हामुले हातले जिताणाको बिण समाई बल (तागत) लाइबन्ट धुलो पिन्न्या काम हर्दा छौं । तर, हाउरो तागतमा सिञ्चित बल काँबाट आयो ? हामे खायाका बेलाभन्दा भोका भयाका बेला केइ सक्ताइन छौं कम हर्न ?

खानु, ऊर्जा रे कामको कुणा हर्दाइ रँदा मेरा बुवाले भन्याको देउणा सम्झी गयाँ । बुवा भन्दा छिया, ‘नखाई त कैकाइन हुँदो, तँ क्या माइस लागि !’ मु अबका आइतबार खानामा सिञ्चित रासायनिक ऊर्जाको बारेमा भनुला ।

(मु हप्ता दिनको वा १५ दिनको यो स्तम्भबाट विज्ञानका अवधारणा गाउँघरको बझाङी भाषामा व्याख्या हन्र्याछु । हाउरा दिनका दिन हुन्या काम (क्रियाकलाप)का पछाडि रह्याका वैज्ञानिक कारण र विधिहरूमाथि जानकारी दिँदै विद्यार्थी, शिक्षक र विज्ञानका पारखी सबुईखी नानु सिक्न्या मौका होइझाला रे ती वैज्ञानिक विधिलाई हाउरा बानीउणा उतारी गाउँघरउणाका असजी काम सजी बनाउन रे गाउँघरममा उद्यमशीलता (गरि खान्या बाटो) मा केही फाइदा होला भनीबन्ट स्तम्भ लेख्याको हो ।)

(लेख्न्याबाला जोशी खप्तडछान्ना-५ पिठातोलाका हुन् । अचेल जोशी युनिभर्सिटी अफ म्यासाचुसेट्स अमेरिकामा रसायन शास्त्रमा विद्यावारिधि (पीएचडी) हर्न लाग्याका छन् ।